Το αρχείο του Ellis Island και η μετανάστευση από τον Οθωμανικό Πόντο

Κείμενο: Όμηρος Ταχμαζίδης

Το αρχείο: Το Ellis Island («Έλλις Άιλαντ») είναι ένα νησί, το οποίο αποτελεί τμήμα της Νέας Υόρκης. Είναι γνωστό παγκοσμίως ή τουλάχιστον στους λαούς της Ευρώπης, διότι εκεί αποβιβαζόταν οι μετανάστες από τη Γηραιά Ήπειρο και ελεγχόταν πριν την είσοδό τους στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Σήμερα στο Ellis Island υπάρχει ένα μουσείο και το αρχείο με τα ονόματα των μεταναστών που έφθαναν κατά καιρούς στην βορειοαμερικανική χώρα. Η πρόσβαση στο αρχείο είναι ελεύθερη. Τα στοιχεία του είναι διαθέσιμα και σε ψηφιακή μορφή. Πρόσβαση δύναται να έχει ο κάθε ενδιαφερόμενος από όλες τις γωνιές του πλανήτη. Από το συγκεκριμένο αρχείο δυνάμεθα να βγάλουμε συμπεράσματα για τις μεταναστευτικές ροές προς τις ΗΠΑ από τις χώρες της Ευρώπης και από άλλες περιοχές του πλανήτη.

Η επίσκεψη στο αρχείο του Ellis Island επιφυλάσσει  εκπλήξεις στους Έλληνες ερευνητές. Σε αρκετές αφίξεις πλοίων από την Ευρώπη συμπεριλαμβάνονται και ταξιδιώτες από τις περιοχές του Οθωμανικού Πόντου. Πολλοί Έλληνες από τη συγκεκριμένη περιοχή μετανάστευαν στις ΗΠΑ. Ο αριθμός των αφίξεων Ελλήνων από την περιοχή του Οθωμανικού Πόντου στις ΗΠΑ αυξήθηκε κατακόρυφα το 1913.

Ένα χρόνο νωρίτερα δεν εντοπίζονται μεγάλες μετατοπίσεις ελληνικών πληθυσμών προς την υπερατλαντική χώρα. Ενδιαφέρον έχει ένα ακόμη στοιχείο: οι Έλληνες μετανάστες από τον Οθωμανικό Πόντο προέρχονταν από συγκεκριμένες περιοχές και όχι από την ευρύτερη περιοχή. Μια περιοχή που παρουσιάζει μεγάλες ροές μετανάστευσης προς τις ΗΠΑ είναι η περιοχή της Ορντούς (Κοτυώρων).

«Πατρίς-Patris»: Στις 30 Ιουνίου 1913  - εκατό χρόνια από σήμερα – έφτασε στο Ellis Island το πλοίο Patris, το οποίο μετέφερε συνολικώς 585 επιβάτες στο συγκεκριμένο ταξίδι του προς τις ΗΠΑ. Από αυτούς οι 125 επιβάτες ήταν υπήκοοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κυρίως Ρωμιοί από τη Δυτική Μικρά Ασία και την περιοχή του Ευξείνου Πόντου.

Στη συνέχεια καταγράφουμε τους μετανάστες που είχαν καταγωγή από την ευρύτερη περιοχή της Ορντούς (Κοτυώρων), όπως προκύπτει από τις δηλώσεις των τόπων καταγωγής τους. Οι δηλώσεις στο αρχείο του Ellis Island  δε δηλώνουν επακριβώς εάν οι μετανάστες προέρχονται από την Ορντού ή από την ευρύτερη περιοχή της, αλλά μπορούμε να  υποθέσουμε ότι αυτή δεν αφορά μόνο την πόλη των Κοτυώρων.

Τούτο ενισχύεται και από μια ανάρτηση Ελληνοαμερικανού στο Διαδίκτυο, ο οποίος αναφέρει ότι ο παππούς του προέρχονταν από ένα χωριό κοντά στα Κοτύωρα ( βλ. στο λήμμα Tyrekidis).

Στη συνέχεια παραθέτουμε τα ονόματα των αφιχθέντων στις ΗΠΑ με το πλοίο “Patris”, διατηρώντας τη γραφή, όπως αυτή εμφανίζεται στα αρχεία του Ellis Island:

Johannis Argyropoulos,  υπηκοότητα τουρκική, Ορντού, 19 ετών, Theoharis Gounopoylos, Ορντού, 17 ετών, Jacovos Grigoriadis, Ορντού, 34 ετών, Paraskevas Grigoriadis, Ορντού, 17 ετών, Georgios Hadji Mihailidis, Ορντού, 18 ετών, Ilias Iliadis, Ορντού, 19 ετών, Christos Capalou, Ορντού, 27 ετών, Johannis Kapolou, Ορντού, 31 ετών, Ilias Karesaridis, Ορντού, 19 ετών, Nicolaus Kyriakidis, Ορντού, 18 ετών, Efsthathios Lambrianidis, Ορντού, 20 ετών, Nikolaos Mpatsatsis, Ορντού, 21 ετών, Theodoros Nathanail, Ορντού, 38 ετών, Panagiotis Papadopoulos, Ορντού, 17 ετών, Johannis Papadopoulos, Ορντού, 34 ετών, Gabreil Papadopoulos, Ορντού, 29 ετών, Kyriacos Papadopoulos, Ορντού, 18 ετών, Savas Paraskevopoulos, Ορντού, 22 ετών, Meletios Semertzis, Ορντού, 24 ετών, Georgios Stefanidis, Ορντού, 20 ετών, Christos Thomaidis, Ορντού, 18 ετών, Triantafillos Triantafillidis, Ορντού, 18 ετών, Triantafilllos Triantafillidis, Ορντού, 17 ετών, Abraham Tyrekidis, Ορντού, 19 ετών, Dimosthenis Tzanachtzidis, Ορντού, 32 ετών, Johannis Tzanachtzidis, Ορντού, 22 ετών, Chryssi Tzanidou, Ορντού, 22 ετών, Fotini Tzanidou, Ορντού, 18 ετών, Constantinos Vambakidis, Ορντού, 22 ετών.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν ορισμένα στοιχεία, όπως το νεαρό της ηλικίας των μεταναστών, ο μικρός αριθμός των γυναικών που μετανάστευαν και κάποια ονόματα προσώπων που δεν είναι συνηθισμένα για κατοίκους της περιοχής του Ευξείνου Πόντου.

Θα μπορούσαμε να  υποθέσουμε ότι πρόκειται για λανθασμένη γραφή στα αρχεία του Ellis Island ή για Έλληνες από άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας που κατοικούσαν στην περιοχή του Ευξείνου Πόντου, είτε για κάτι άλλο το οποίο δεν μπορούμε να διαγνώσουμε από τα αμερικανικά αρχεία.

Rochambeu: Την πρώτη Αυγούστου του 1913 έφτασε στο Ellis Island το πλοίο Rochambeu από το λιμάνι της Χάβρης με 184 συνολικώς επιβάτες. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν και οι κάτωθι Έλληνες από την (ευρύτερη) περιοχή της Ορντούς του Οθωμανικού Πόντου:

Nicolaos Adamadou, Ορντού, 18 ετών, Haralambos Andreadis, Ορντού, 19 ετών, George Andreanidis, Ορντού, 17 ετών, Nicolaos Adamadou, Ορντού, 25 ετών, Hadji Afentulis, Ορντού, 18 ετών, Theodoros Kyriacou, Ορντού, 18 ετών, Theodoros Lazaris, Ορντού, 25 ετών, Panajiotis Trefopoulos, Ορντού, 18 ετών, Christos G. Triantafilides, Ορντού, 17 ετών, Efstathios G. Tsardaridis, Ορντού, 32 ετών, Haralambos Tsavdaridis, Ορντού, 18 ετών.

Και σε αυτές τις αφίξεις καταγράφονται στα αρχεία κάποια επώνυμα αφιχθέντων, που δεν μοιάζουν με ποντιακά, αλλά ως τόπος προέλευσης δίδεται η περιοχή του Πόντου: ισχύουν και εδώ οι παρατηρήσεις που κάναμε παραπάνω – εκείνο, όμως , που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι το νεαρό της ηλικίας των Ποντίων μεταναστών.

Πιθανοί λόγοι: Οι λόγοι της μετανάστευσης θα πρέπει να σχετίζονται με την ηλικία των μεταναστών: μια πρώτη εξήγηση θα μπορούσε να είναι η καθιέρωση της υποχρεωτικής στράτευσης των χριστιανών της Αυτοκρατορίας, αντιθέτως οι πιέσεις και οι διώξεις προς τους χριστιανικούς πληθυσμούς δε θα πρέπει να θεωρούνται λόγοι, πρώτον διότι αρχίζουν χρονικώς αργότερα και δεύτερον δεν αιτιολογεί τη μονομέρεια στην μετανάστευση – οι διώξεις δε θα οδηγούσαν στη μετανάστευση προς την Αμερική, αποκλειστικώς νέων ανθρώπων και από μόνο μια περιοχή του Ευξείνου Πόντου.

Η υποχρέωση στράτευσης δίνει μια εξήγηση, αλλά χρειάζεται περισσότερη έρευνα και μεγαλύτερος όγκος υλικού: εδώ, όπως και σε άλλες περιπτώσεις, καθοριστικό ρόλο θα έπαιζαν τα αρχεία του Οθωμανικού κράτους, τα οποία δεν έχουν μελετηθεί από τους όποιους Έλληνες ή Τούρκους μελετητές – δυστυχώς στη χώρα μας, παρά την ακατάσχετη φλυαρία των τελευταίων ετών για τους Έλληνες της Μικράς Ασίας και της Θράκης, δεν υπάρχει σε κανένα πανεπιστήμιο της χώρας τμήμα Οθωμανολογίας ή Τουρκολογίας ή Ισλαμολογίας που να ασχολείται με τη σημαντική εκείνη περίοδο για τους ελληνικούς πληθυσμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας  (κενό το οποίο είχε επισημάνει, πριν από πολλά χρόνια, ο Θεσσαλονικιός ιστορικός Απόστολος Βακαλόπουλος).

Από τα στοιχεία των αφίξεων στο Ellis Island  παρατηρούμε ότι οι περισσότεροι μετανάστες από τον Πόντο προέρχονται από την περιοχή της Ορντούς (Κωτυώρων) και της Μεσουδιέ: αυτό σε καμία περίπτωση δε σημαίνει πως δεν υπήρχαν άλλα μεταναστευτικά ρεύματα εξόδου από την Οθωμανική Αυτοκρατορία – μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι νεανικοί και άλλοι πληθυσμοί της ευρύτερης περιοχής της Τραπεζούντας αναζητούσαν εργασία στην τσαρική Αυτοκρατορία;

Η μετανάστευση προς την Ρωσία είναι ιστορικά διαπιστωμένη και είχε αρχίσει δεκαετίας νωρίτερα: μετοικεσίες υπήρξαν και προς την Ελλάδα και συγκεκριμένα προς τις Νέες Χώρες, Μακεδονία και Θράκη – στον εποικισμό της Μακεδονίας από ανταλλάξιμους Έλληνες της Βουλγαρίας και εποίκους από τη Νότια Ελλάδα προστίθενται σποραδικώς και κάποιοι Έλληνες από τον Εύξεινο Πόντο και προς το τέλος της δεύτερης δεκαετίας του 20ου αιώνα αυξάνεται το ρεύμα έλευσης μεταναστών από τις περιοχές του Ευξείνου Πόντου (πολλοί ήταν πρόσφυγες και λαθρομετανάστες από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην Τσαρική Ρωσία).

Ενδείξεις: Μια εξονυχιστική έρευνα των αρχείων του Ellis Island θα έδινε ικανό υλικό, για να κατανοήσουμε τα μεταναστευτικά ρεύματα των Ποντίων, πριν και μετά το ξέσπασμα των διωγμών στον Οθωμανικό Πόντο: σε ελληνικές πηγές έχω εντοπίσει ορισμένες μεμονωμένες περιπτώσεις, όπου καταγράφονται Έλληνες από περιοχές του Πόντου που είχαν μεταναστεύσει στις ΗΠΑ – μια περίπτωση αφορά την πληροφορία για έναν Σανταίο (Σάντα, πλέγμα επτά χωριών στον ανατολικό ορεινό όγκο των Ποντικών Άλπεων), ο οποίος επέστρεψε από την Αμερική και έχτισε ένα είδος «ξενοδοχείου» στην ιδιαίτερη πατρίδα του, μια άλλη περίπτωση αφορά την απαγωγή κάποιων Ρωμιών-Ελλήνων, από τουρκική συμμορία που ζητούσε λύτρα΄ οι συγκεκριμένοι «ομογενείς» αναφέρονται ως μετανάστες που επέστρεψαν από τις ΗΠΑ.

Φυσικά, η πιο «κτυπητή» περίπτωση είναι αυτή των Ελλήνων του Canton στο Ohio, οι οποίοι είχαν μεταναστεύσει από τις αρχές του 20ου  αιώνα στις ΗΠΑ: πολλοί από αυτούς ερχόταν αργότερα στην Ελλάδα για να επισκεφτούν συγγενείς τους που είχαν έρθει στον ελλαδικό χώρο μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών – υπάρχει η περίπτωση ενός «ποντιοαμερικανού» ευεργέτη του  Ιδρύματος «Παναγία Σουμελά» στη δεκαετία του 1950!

Η «γενοκτονία»: Αναφορικά με την «υποτιθέμενη γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου» [ βλ. το άρθρο: Όμηρος Ταχμαζίδης, Η ειλικρινής αντιμετώπιση του παρελθόντος δικαίωση για τους αδικοχαμένους], η μετανάστευση φέρνει στο προσκήνιο ένα ακόμη πεδίο που χρειάζεται ιδιαίτερη μελέτη: η προχειρότητα με την οποία διατυπώθηκε το αίτημα για αναγνώριση των διωγμών ως  έγκλημα γενοκτονίας, εμφανίζεται και από αυτή την πλευρά εξαιρετικά ευάλωτη – γιατί να μην ενθαρρύνουν οι Οθωμανικές Αρχές την μεταναστευτική έξοδο των χριστιανικών πληθυσμών της συγκεκριμένης περιοχής, αντί να προχωρήσουν στην μαζική εκκαθάρισή τους, με όλους τους πολιτικούς κινδύνους που θα συνεπαγόταν κάτι τέτοιο;

Πρόταση: Σε κάθε περίπτωση πρέπει να ιδρυθεί μια έδρα  Τουρκολογίας σε κάποιο ελληνικό πανεπιστήμιο που  θα ασχοληθεί και με αυτά τα ζητήματα συστηματικά και σοβαρά, για να μην αλωνίζουν τον τόπο διάφοροι επιτήδειοι πατριδοκάπηλοι.